Tkactwo, jedno z najstarszych rzemiosł, było do niedawna zajęciem powszechnym, przekazywanym z pokolenia na pokolenie. Dziś tylko nieliczni twórcy kultywują tradycyjne wzornictwo, metody i techniki tkackie. Barwne, urozmaicone wzorniczo i splotowo, misternie utkane kilimy, pasiaki, perebory, tkaniny przetykane – radziuszki, tkaniny dwuosnowowe i krajki sprawiają, że patrzymy na nie z wielkim sentymentem i niedowierzaniem, że były wykonywane w wiejskich chatach. Im bardziej wgłębiamy się w tę tematykę, tym więcej niesie ona niespodzianek i ciekawostek.
Podlaski Instytut Kultury w Białymstoku od lat wspiera kulturę tradycyjną, wypracowując odpowiednie metody i narzędzia, służące jej ochronie i upowszechnianiu. W latach 2020–2022, realizując projekt „Podlaskie sploty” odkryliśmy na terenie województwa podlaskiego bardzo wiele tkanin dwuosnowowych, wybieranych, kilimów i przetykanych tzw. radziuszek oraz zeszyty z zapisanymi wzorami tych ostatnich. Radziuszki charakteryzują się wzorem zakodowanym w przewlekaniu osnowy przez nicielnice, a tkacz ma jedynie dowolność w kolejności powtarzalnych grup wzoru oraz ilości wątków. Właśnie te wzory zostały zapisane w znalezionych zeszytach tzw. spiskach. Forma zapisu była różna w zależności od regionu, umiejętności tkaczki i zmieniała się przez lata. W okolicy Narewki do zapisu używano cyfr np. 2-3-4, natomiast w okolicy Suchowoli tkaczki rysowały sposoby przewlekania nici i przyciskania podnóżków, korzystając z linii i numerów. Zapiski te niewprawnemu czytelnikowi mogą wydać się tylko dziwnym szeregiem powtarzanych kresek i liczb, są nieczytelne dla współczesnego odbiory. Z etnograficznego punktu widzenia znalezione zapisy wzorów są bezcenne, stanowią unikatową, nieopracowaną jeszcze dokumentację tkacką. Dotychczas tkaczki przekazywały sobie wiedzę i zapisy z pokolenia na pokolenie. Niestety, osób potrafiących tkać i czytać wzory jest już coraz mniej, odchodzi najstarsze pokolenie tradycyjnych, czynnych tkaczek, ich wiedza i umiejętności. To ostatni moment na przekazanie tego dziedzictwa młodym, zwłaszcza że w ostatnich latach zainteresowanie tkactwem rośnie.
W ramach projektu postanowiliśmy opracować znalezione wzory w formie graficznego zapisu, co w zasadzie jest powszechnie przyjęte we współczesnych, dostępnych w Internecie opracowaniach. Zaletą tego rozwiązania jest wizualizacja wzoru, która pozwala zobaczyć, jaki wzór finalnie powstanie na krośnie. W niniejszej publikacji prezentujemy najczęściej występujące i najwartościowsze wzorniczo tkaniny oraz ich zapisy graficzne. W ramach projektu z 2022 roku opracowaliśmy 10 wzorów radziuszek, ze starych „spisków”, w roku 2023 opracowaliśmy kolejnych 7, spisując wzory ze starych tkanin. Wzory tkanin zostały przygotowane w formie graficznej – siatki pokazującej sposób założenia osnowy, powiązania nicielnic oraz kolejność ich wybierania (deptanie). Publikacja zawiera też informacje o technice tkackiej, ciekawostki, historię tego rzemiosła. Graficzny zapis wzorów tkackich będzie innowacyjnym wzornikiem dla młodych tkaczek, których zainteresowanie tą techniką z roku na rok obserwujemy. Wydanie dotychczas niepublikowanego w takiej formie wzornika charakterystycznych motywów będzie materiałem, który osoby zainteresowane tkactwem mogą odtwarzać we własnych pracach. Liczę, że będzie też inspiracją w tworzeniu współczesnych form i promocją tej zapomnianej techniki tkackiej na szeroką skalę.
Krystyna Kunicka
pomysłodawca i koordynator projektu
„Podlaskie sploty – IV Festiwal Tkactwa”
WYDAWNICTWO DO POBRANIA – Radziuszka – wzory i technika (PDF, 126.5MB)
Tekst: Krystyna Kunicka, Aleksandra Pluta, Katarzyna Daniewicz
Redakcja: Krystyna Kunicka
Zdjęcia: Iwona Kolasińska, Joanna Krukowska
Korekta: zespół
Dobór materiału ilustracyjnego: Krystyna Kunicka
Rysunki raportu i tkanin: Katarzyna Daniewicz
Opracowanie graficzne: Bogdan Suprun
ISBN 978-83-60308-61-5
Druk: ORTHDRUK Białystok
© Podlaski Instytut Kultury w Białymstoku
Wydawca: Podlaski Instytut Kultury w Białymstoku, ul. Jana Kilińskiego 8, 15-089 Białystok
Białystok 2023
Zrealizowano w ramach projektu Podlaskie Sploty – IV Festiwal Tkactwa
