Tkactwo, jedno z najstarszych rzemiosł, funkcjonowało przez wieki przekazywane z pokolenia na pokolenie. W województwie podlaskim było szczególnie barwne, urozmaicone pod względem wzornictwa i splotu. Występowały tu misternie utkane kilimy, pasiaki, perebory, tkaniny przetykane – radziuszki, dwuosnowowe, krajki, chodniki. Dopiero przemiany społeczne, kulturowe i ekonomiczne wsi po II wojnie światowej doprowadziły do niemal całkowitego zaniku tego pięknego rzemiosła. Od końca lat siedemdziesiątych ubiegłego wieku kobiety wiejskie przestały tkać, a umiejętność tę zachowało jedynie wąskie grono tkaczek. Nasza instytucja – Podlaski Instytut Kultury w Białymstoku (PIK) od wielu lat próbuje to zmienić. Od lat inicjujemy i wspieramy działania związane z ochroną tradycyjnego tkactwa. Wychodzimy z założenia, że najlepszą, a właściwie jedyną skuteczną obecnie metodą zachowania tego dawnego rzemiosła jest jego upowszechnienie, przekonanie ludzi, że dawne wzory są piękne i że warto się tkactwa uczyć. Uznaliśmy, że dobrym narzędziem będą warsztaty, a zatem bezpośredni, międzypokoleniowy przekaz wiedzy i umiejętności z udziałem mistrzów tkactwa. Efekt wielu lat pracy jest taki, że obecnie zainteresowanie tym rzemiosłem rośnie. W roku 2024 do udziału w organizowanych przez nas warsztatach tkackich zgłosiło się ponad sto osób, co prawie trzykrotnie przewyższyło liczbę dostępnych miejsc. Z roku na rok zainteresowanie tym dawnym rzemiosłem jest coraz większe, a uczestnicy są zdecydowanie bardziej dociekliwi, lepiej przygotowani i chcą poznawać nie jedną, ale różne techniki tkackie. Staramy się sprostać tym wymaganiom, organizując warsztaty dla tkaczy zaawansowanych i proponując udział w pokazach, konkursach.
W ostatnich latach szczególną uwagę poświęciliśmy bardzo popularnej niegdyś w województwie podlaskim tkaninie przetykanej, zwanej lokalnie radziuszką lub tkaniną wielonicielnicową. Radziuszki występowały przede wszystkim na pograniczu litewsko-białoruskim (Wileńszczyzna, Nowogródzkie, Polesie), skąd „przywędrowały” na Białostocczyznę, Kurpie, Podlasie, Lubelszczyznę. Znane są również na Mazurach i Pomorzu. Specyfiką radziuszek jest tło utworzone splotem płóciennym, zazwyczaj z nici lnianych lub bawełnianych oraz wzór powstający poprzez przewlekanie dodatkowego wątku, który w kolorze oraz surowcu (wełna lub bawełna) jest odmienny od tła. W ten sposób powstają tkaniny dwubarwne, w których tło kontrastuje z ornamentem. Wzory to przede wszystkim motywy geometryczne, składające się z mniejszych i większych kostek, układających się w kwadraty, prostokąty, romby, a także koła i elipsy przenikające się nawzajem.
W ten sposób tkano nie tylko narzuty, dywany, ale i mniejsze tkaniny. Tkactwo wielonicielnicowe – radziuszka odradza się po latach, ale w innej formie. Technika ta zaczyna coraz bardziej fascynować tkaczy, którzy chętnie z niej korzystają, sięgając zarówno po dawne wzory, jak i te współcześnie projektowane. Dotyczy to zarówno tkaczek ludowych, które znały technikę radziuszki, lecz sporadycznie z niej korzystały, jak i sporego grona „nowych” tkaczy, uczestników warsztatów tkackich. Uczą się oni rzemiosła na organizowanych przez PIK warsztatach, a swoją technikę szlifują przy wsparciu literatury i internetu. Tkają zarówno tradycyjne radziuszki, jak i współczesne formy inspirowane tradycją. W roku 2023 Podlaski Instytut Kultury w Białymstoku w ramach projektu „Podlaskie sploty” wydał publikację „Radziuszka – wzory i technika”, która zawiera 17 opracowanych schematów tkanin przetykanych – radziuszek, pozyskanych ze starych spisków i wystaw tkanin z terenu województwa podlaskiego. Na bazie tej publikacji, w 2024 roku, w ramach kolejnej edycji „Podlaskich splotów” postanowiliśmy zorganizować konkurs na radziuszkę z zastosowaniem opracowanych wcześniej wzorów. Konkurs był skierowany zarówno do utytułowanych twórców, kontynuatorów tradycji, jak i do osób młodych stażem, uczestników warsztatów tkackich. Chcieliśmy w ten sposób zachęcić szczególnie młode pokolenie tkaczek do wykorzystania zdobytych umiejętności. Konkurs został ogłoszony w dwóch kategoriach: tkaniny tradycyjnej i małej tkackiej formy użytkowej, inspirowanej radziuszką. Zarówno wystawa pokonkursowa, jak i katalog ukazują różnorodność pomysłów, kreatywność twórców i bogactwo inspiracji tradycyjnym tkactwem we współczesnym, użytkowym wydaniu. Mam nadzieję, że długofalowym efektem konkursu będzie zarówno ochrona materialnego dziedzictwa województwa podlaskiego z naciskiem na zachowanie jego autentycznych przejawów, jak rozwój sektora kreatywnego, który nieustannie poszukuje nowych źródeł inspiracji. Gratuluję umiejętności i kreatywności wszystkim biorącym udział w konkursie i dziękuję za zaangażowanie i wkład w popularyzację tej niezwykle pięknej w mojej ocenie techniki przetykanej – radziuszki.
Krystyna Kunicka
Inicjatorka i wieloletnia koordynatorka
projektu „Podlaskie Sploty”
Radziuszka. Ogólnopolski Konkurs na Tkaninę Przetykaną – online (PDF, 10.8MB)
Copyright by Podlaski Instytut Kultury w Białymstoku, 2024
Redakcja: Krystyna Kunicka
Teksty: Krystyna Kunicka, Aleksandra Dominika Pluta, Karolina Radulska
Zdjęcia: Marcin Adamski, Piotr Dołżyński, Krystyna Kunicka, Oktawiusz Stępień
Korekta: Zespół
Opracowanie graficzne: Bogdan Suprun
ISBN 978-83-60308-65-3
Wydawca: Podlaski Instytut Kultury w Białymstoku, 15-089 Białystok, ul. Jana Kilińskiego 8
Druk: Partner Poligrafia Andrzej Kardasz, Białystok
Projekt „Podlaskie sploty – V Festiwal Tkactwa” dofinansowany jest ze środków Ministra Kultury i Dziedzictwa Narodowego, pochodzących z Funduszu Promocji Kultury.
